علامه شهید، آیة الله سید محمد باقر صدر، یكی از بزرگترین اندیشمندان مسلمان - و به تعبیر امام خمینی : ((مغز متفكر اسلامی )) - در تاریخ اسلام به ویژه در قرن چهاردهم هجری است . فقیهی جامع الشرائط، فیلسوفی اجتماعی ، مفسری بزرگ ، متفكری آگاه به فرهنگ و علوم زمانش ، نویسنده ای توانمند و پركار و سیاستمداری هوشمند و شجاع و دردمند.
از میلاد تا مدرسه
سید محمد باقر صدر در تاریخ 25 ذیقعده 1353 در شهر مقدس كاظمین دیده به جهان گشود(835)و دومین فرزند خانواده بود. اجدادش همه ازعالمان دین بودند: پدرش سید حیدر كه جوانمرگ شد، پدر بزرگش ‍ آیة الله العظمی سید اسماعیل صدر كه یكی از مراجع بزرگ تقلید شیعه در نیمه اول قرآن چهارده اسلامی بود و در سال 1338 ق . وفات كرد. و دیگر اجدادش كه شاخه هایی سرسبز و پربار از شجره پربركت ((خاندان صدر)) و از تبار غیرتمند و پاك امام كاظم علیه السلام بوده اند و در سرزمین ایران ، لبنان و عراق از پاسداران فرهنگ و اندیشه و دانش و دین بشمار می رفته اند.
بردار بزرگ و معلمش سید اسماعیل نیز از علما و مجتهدان پرتلاش و جوان نجف بود كه در سال 1388 ق . در چهل و هشت سالگی درگذشت .
خواهرش ((آمنه بنت الهدی صدر)) یكی از زنان دانشمند، شاعر، نویسنده و معلم فقه و اخلاق بود كه در مسیر جهاد و مبارزه ، با برادرش سید محمد باقر همگام شد و سرانجام سرونشت هر دو به شهادت و سعادت ابدی ختم گشت .(836)
سید محمد باقر، از پنج سالگی به مدرسه رفت و تا یازده سالگی دوره ابتدایی را به اتمام رساند. در این دوران ، نبوغ شگفت انگیز و استعداد سرشار خدادادی او درخشید و تعجب آموزگاران و همكلاس های خود را برانگیخت ، بطوری كه اولیای مدرسه تصمیم گرفتند او را به مدرسه كودكان تیزهوش و نابغه بگذارند تا به هزینه دولت درس بخواند و پس از طی مراحل لازم و قانونی ، به دانشگاههای اروپا یا آمریكا اعزام كنند و در رشته های علوم جدید تحصیل كند و به كشور خود باز گردد.
او به تحصیل علوم دینی و پرداختن به رشته كار پدرانش گرایش داشت و از طرفی مادر و برادر بزرگش رضایت ندادند كه او به پول دولت وابسته به غرب و دست اندركاران خودباخته آموزش و پرورش آن روز عراق ، درس ‍ بخواند...
بالاخره با راهنمایی دو دایی فقیه و دانشمندش آیة الله ((شیخ محمد رضا آل یاسین )) و آیة الله ((شیخ مرتضی آل یاسین )) به فراگیری دروس ‍ حوزوی و علوم دینی پرداخت .(837)
تحصیلات علوم دینی را با كتاب ((معالم الاصول )) نزد برادرش سید اسماعیل آغاز كرد و دیگر كتابهای دوره سطح حوزه را با شور و شوق و تلاش بسیار در مدتی كوتاه خواند و تمام كرد. او علاوه بر تحصیل ، دروس ‍ ابتدایی را نیز به خواهرش بنت الهدی می آموخت و بنت الهدی بی آنكه به مدارس نامناسب دخترانه آن روز عراق پای بگذارد، نزد برادرش سید محمد باقر و گاه سید اسماعیل ، قرآن ، ادبیات ، تاریخ ، حدیث ، فقه ، اصول و... را آموخت .(838)
در نجف اشرف ، شهر امامت و فقاهت
در سال 1365 ق . كه دوازده ساله بود به همراه برادرش سید اسماعیل به نجف اشرف رفت تا در محضر اساتید بزرگ حوزه علمیه شهر امامت ، به تحصیلات عالی بپردازد. او دوره عالی فقه و اصول را در نزد مرحوم آیة الله سید ابوالقاسم خویی و مرحوم آیة الله شیخ محمد رضا آل یاسین گذراند.(839)فلسفه اسلامی (اسفار ملاصدرا) را از مرحوم ((شیخ صدرا بادكوبه ای )) آموخت . و در كنار آن ، طی سالها، فلسفه غرب و نظرات فلاسفه غیر مسلمان را به دقت مورد تحقیق و نقد قرار داد.(840)كتاب ((فلسفتنا)) (فلسفه ما) گویای ابعاد گسترده اندیشه های فلسفی سید محمد باقر صدر است .
در دیگر رشته های علوم مثل حدیث ، رجال ، درایه ، كلام و تفسیر نیز سالها به تحصیل و تحقیق و مطالعه گذراند و به كمال رسید.
سید محمد باقر در طول هفده - هیجده سال تحصیل (از آغاز تا پایان ) علاوه بر استفاده از هوش و استعداد و نبوغ فوق العاده اش ، روزانه حدود شانزده ساعت به تحصیل و مطالعه و مباحثه و تحقیق می پرداخت(841)و خودش نیزهمیشه می گفته است كه من به اندازه چند طلبه درسخوان ، تلاش می كنم . در سایه این پشتكار جانانه بود كه بر همه مشكلات فایق آمد و در كسب دانش و فضیلت به مقامی عالی دست یافت و گفته اند كه از هنگام بلوغ شرعی ، خود مجتهد شده بوده و از مجتهد دیگری تقلید نكرده است .(842)
تعلیم و تربیت
سید محمد باقر از بیست سالگی با تدریس كتاب ((كفایة الاصول ))(843)وتعلیم و تربیت طلاب جوان را آغاز كرد. از بیست و پنج سالگی به تدریس ‍ خارج اصول و از بیست و هشت سالگی به تدریس دوره خارج فقه بر اساس كتاب ((الغروة الوثقی ))(844)پرداخت . بعدها فلسفه و تفسیر قرآن نیزتدریس و تعلیم ، شاگردانی جوان ، محقق ، پرشور، متقی ، متفكر، آگاه ، مجاهد و سیاستمدار تربیت كرد كه هر یك از آنها بعدها پرچمدار نشر علم و فرهنگ و آیین جهاد در راه خدا شدند و بعد از استادشان ، راه علمی ، فكر و سیاسی - اجتماعی او را ادامه دادند از جمله :
1. سید محمد باقر حكیم
2. سید محمود هاشمی
3. سید كاظم حسینی حائری
4. شیخ مهدی آصفی
5. سید عبدالغنی اردبیلی
6. شیخ غلامرضا عرفانیان و...(845)
حزب دعوت اسلامی
بعضی از عالمان آگاه و روشن بین از جمله شهید سید محمد مهدی حكیم ، سید طالب رفاعی ، شیخ مهدی سماوی ، پس از مطالعه اوضاع سیاسی و اجتماعی عراق ، به این نتیجه رسیده بودند كه باید حزبی را مبتنی بر اندیشه و ایدئولوژی اسلامی تاءسیس كنند تا بتوانند مبارزات مسلمانان آن سامان را سر سامان بدهند و به اهداف خود نائل آیند. پس از مطرح كردن این اندیشه با آیة الله صدر، ((حزب الدعوة الاسلامیه )) (حزب دعوت اسلامی ) را در سال 1377 تاءسیس كردند.(846)
آیة الله صدر اساسنامه ای را نیز بر اساس اعتقادات دینی برای حزب دعوت تنظیم كرد. حزب دعوت به فعالیت خود پرداخت آیة الله سید محمد باقر صدر، پنج سال بعد از تاءسیس حزب ، بنا به مصالحی خود را از آن كنار كشید. اما به دیگر اعضای حزب توصیه كرد كه به كار خود ادامه دهند و او نیز پشتیبان آنان خواهد بود.(847)
جماعة العلماء
در سال 1958 م . ((عبدالكریم قاسم ))، با ظاهری پیشرو و چپ نما به حكومت عراق رسید و میدان را برای كمونیستها باز كرد. در نتیجه آن موجی الحادی و مخالف اسلام ، سرزمین عراق را فراگرفت . حوادث دوران حكومت عبدالكریم قاسم ، عالمان آگاه و متعهد شیعه را در آن كشور به حركت واداشت . آنان ضروری دیدند كه برنامه های اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی و فكری مكتب اسلام را هماهنگ با نیازهای حیات بشر معاصر عرضه نمایند. بدین گونه ، تشكیل ((جماعة العلماء فی النجف الاشرف )) (جامعه روحانیت نجف اشرف ) پدید آمد و عالمان بزرگی همچون شیخ مرتضی آل یاسین ، شیخ محمد رضا آل یاسین ، شیخ محمد رضا مظفر و شهید سید مهدی حكیم (فرزند آیة الله سید محسن حكیم ) از اعضای اصل آن بودند.
سید محمد باقر صدر در آن زمان گرچه بخاطر جوان بودن نسبت به سایر اعضا، كه كمتر از سی سال داشت ، عضو جماعة العلماء نبود، ولی با آنان همكاری جدی داشت و حتی نخستین بیانیه جماعة العلماء را نیز او نوشت ! و اكثر نوشته های آنان به قلم او نوشته می شد، زیرا وی قلم توانا و نثری محكم و نو داشت و آگاهیهای سیاسی و اجتماعی و فلسفی او نیز وسیع تر از دیگران بود. انتشار مجله ((الاضواء)) در سال 1961 ق . مهم ترین فعالیت فرهنگی جماعة العلماء بود كه سر مقاله های پنج شماره اول آن تحت عنوان ((رسالتنا)) به قلم آیة الله سید محمد باقر صدر نگارش یافت . و خواهرش بنت الهدی نیز در این مجله مقالات خود را به چاپ می رساند.(848)
همزمان با این فعالیتها، به پیشنهاد مرحوم آیة الله سید محسن حكیم - مرجع تقلید وقت - كتاب كم نظیر ((فلسفتنا)) را تاءلیف كرد.(849)این كتاب در دو بخش تنظیم شده است :
بخش اول : نظریه شناخت (معرفت ) از دیدگاههای فلاسفه معاصر و در مقایسه با فلسفه اسلامی .
بخش دوم : بینش فلسفی اسلام درباره جهان و نقد و رد جهان بینی مادی و الحادی .
از آن پس به بررسی نظامهای اقتصادی اسلام و مكاتب شرق و غرب (سوسیالیسم و كاپیتالیسم ) پرداخت كه حاصل این تحقیق عمیق و بی سابقه ، كتاب پرارج ((اقتصادنا)) (اقتصاد ما) شد. این كتاب پرارج نخستین اثری است كه سیستم اقتصادی اسلام را در طرحی علمی و محققانه ارائه كرده و دو بخش است :
بخش نخست : در این بخش مكتبهای اقتصادی شرق و غرب را بررسی كرده و به محك نقد روشن بینانه و عالمانه زده و مردود و فاقد ارزش دانسته است .
بخش دوم : طرح تفصیلی سیستم اقتصادی اسلام .
این كتاب در سال 1381 ق . به چاپ رسید.(850)
حمایت از امام
سید محمد باقر صدر، نهضت امام خمینی در ایران را روزنه امیدی برای نجات امت اسلام می دانست . بنابراین از آغاز نهضت اسلامی امام در سال 1342 ش . آن را تحت نظر داشت و از امام و حركتش حمایت می كرد.
در تاریخ 9 جمادالثانی 1358، حضرت امام خمینی از تبعیدگاه تركیه به نجف اشرف منتقل شد. ورود امام به حوزه علمیه نجف ، جنب و جوشی در آن ایجاد كرد. علما و روحانیون نجف درباره استقبال از امام ، نظرات مختلفی داشتند. آیة الله صدر با اشتیاق تمام به همراه عده ای از علمای دیگر، در مراسم استقبال و پیشواز از امام شركت ، و شاگردان و همفكرانش ‍ را نیز به آن دعوت كرد... در تمام چهارده سال اقامت امام در نجف ، سید محمد باقر با ایشان ارتباط نزدیكی داشت و به امام عشق می ورزید، عشقی كه تا آخر عمر در بین او و امام بود.(851)
دوران مرجعیت
دوران مرجعیت آیة الله سید محمد باقر صدر، پس از وفات آیة الله حكیم (1390 ق .) آغاز شد و بسیاری از مردم عراق از او تقلید كردند.(852)
در سال 1392 ق . رژیم بعث عراق ، بیش از پیش از تحركهای ضداستبدادی حزب دعوت اسلامی و دیگر گروههای مبارز و مسلمان به وحشت افتاد. بنابراین با یورش به خانه های مبارزان و مجاهدان ، عده زیادی را دستگیر و زندانی كردند. آیة الله صدر نیز با اینكه بیمار بود و در بیمارستان نجف بستری شده بود، تحت نظر ماءموران سازمان امنیت رژیم بعث قرار گرفت . تا اینكه با اعتراض مردم و علما، سازمان امنیت دست از او برداشت .(853)
در سال 1394 ق . رژیم بعث عراق ، پنج تن از شاگردان و مریدان صدر، یعنی شیخ عارف بصری ، سید عزالدین قبانچی ، سید عماد الدین طباطبایی تبریزی ، حسین جلوخان و سید نوری طعمه ، را دستگیر و اعدام كرد! این گروه شهیدان ، طلایه دار شهدای انقلاب اسلامی عراق بودند. این حادثه اثر ناگوار و سنگینی بر روح آیة الله صدر گذاشت و مدتها به سختی متاءثر و بیمار بود.
از حوادث مهم دیگر در دوران مرجعیت آیة الله صدر، حركت اربعین سال 1397 بود. مردم نجف از قدیم هر سال در روز اربعین حسینی ، مویه كنان و عزادار، با پای پیاده از نجف تا كربلا راهپیمایی می كنند. در آن سال ، آیة الله صدر هر چه در توان داشت به هیئتهای عزادار مساعدت كرد تا مراسم شورانگیز اربعین را هرچه باشكوهتر برگزار نمایند. آن روز دهها هزار نفر در قالب عزادارن حسینی ، اعتراض خود را علیه سلطه ضد انسانی رژیم بعث عراق ، اعلام كردند.
به دنبال آن قیام تاریخی ، آیة الله صدر، را دستگیر و به سازمان امنیت بغداد منتقل كردند، در آنجا پس از بازجویی ، هشت ساعت تحت شكنجه جسمی و روحی قرار دادند. آثار آن شكنجه ها، تا آخر عمر در بدنش هویدا بود و بسختی می توانست از پله ها بالا برود.(854)
تحریم پیوستن به حزب بعث
یكی از برنامه های خطرناك رژیم بعثی عراق ، ((بعثی كردن نظام آموزش و پرورش )) بود. به همه دست اندركاران امور تعلیم و تربیت از مدارس گرفته تا دانشگاهها تكلیف كردند كه به حزب بعث عراق بپیوندند و برنامه های ضد اسلامی آن را در تمام سطوح آموزش كشور اجرا كنند... در این هنگام ، آیة الله صدر در مقام مرجعیت و یگانه پرچمدار مبارزه با حزب كافر بعث ، با صدور فتوایی ، پیوستن به حزب و هر گونه همكاری با آن را تحریم كرد. این فتوا، تكلیف مردم را روشن ساخت و مردم از پیوستن به حزب و عضویت در آن پرهیز كردند. جز اندكی فرومایه و بی دین و ترسو.
تاءثیر فتوای آیة الله صدر به حدی بود كه یكی از مسؤ ولان حزب در این باره ، اعتراف كرد:
فتوای سید محمد باقر، همه نقشه های ما را نقش بر آب كرده و هیچ كس ، جز عده كمی ترسو و بزدل ، از پذیرفتن عضویت حزب و همكاری با آن استقبال نكرد.(855)
بدین گونه حزب بعث ، دشمن اصلی خود را شناخت .
در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی
آیة الله صدر، از حامیان صادق امام خمینی و انقلاب اسلامی بود، امام در پاریس بود كه سید محمد باقر صدر، طی نامه ای پشتیبانی خود را از ایشان و ملت انقلابی ایران اعلام ، و از مقام از ایشان و ملت انقلابی ایران اعلام ، و از مقام شهدای انقلاب ، تجلیل كرد. همین فعالیتهای او بود كه ملت مسلمان عراق را به سوی حمایت از مردم ایران سوق می داد و رژیم آمریكایی صدام حسین - حاكم خونخوار عراق - را خشمگین می كرد. در شب 22 بهمن 1357 كه شب پیروزی شكوهمند مردم مسلمان و انقلابی ایران به رهبری امام خمینی (ره ) بر طاغوت آمریكایی - رژیم محمد رضا پهلوی - بود. آیة الله صدر در مسجد جواهری نجف اشرف به منبر رفت و برای مردم مسلمان عراق از انقلاب اسلامی ایران و نقش امام خمینی در احیای اندیشه های دینی و اصلاح امت اسلام ، سخن گفت و تكلیف مردم عراق را در برابر حكومت ضد دینی بعثی ، معین كرد: قیام !... قیام ...
فردای آن شب ، مردم عراق به دعوت رهبر خود، برای حمایت از انقلاب اسلامی ایران و رهبری امام خمینی ، در بسیاری از شهرهای عراق راهپیمایی كردند.(856)
از دیگر كارهای آیة الله صدر، در جهت حمایت از انقلاب اسلامی ایران ، تاءلیف سلسله كتابهای ((الاسلام یقود الحیاة )) در شش جلد بود كه شامل بحثهایی نظیر: قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، منابع قدرت دولت اسلامی ، اقتصاد جامعه اسلامی و... می شود.
با قرآن در صحنه
از كارهای شگفت انگیز آیة الله صدر برای بیداری مردم عراق و آماده كردن آنها برای قیام و حركت در مقابل حكومت جائر آن كشور، برگزاری تفسیر موضوعی قرآن بود. آن هم بعد از تعطیل كردن درس خارج فقه !
در حوزه علمیه نجف كمتر دیده شده بود كه یك مرجع تقلید تفسیر قرآن بگوید آن هم به جای درس خارج فقه ، كه این بیشتر مایه تعجب دیگران می شد. به طوری كه برخی از شاگردان او، در این باره از وی سؤ ال كردند او جواب داد:
((برای من تدریس و تاءلیف و تحقیق ، صورت حرفه و هدف در زندگی ندارد، بلكه ادای وظیفه شرعی به هر نحو ممكن برای من از همه چیز مهم تر است . امروز در این برهه از تاریخ اسلام و مسلمین ، كه انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی پیروز شده و پوزه قدرتهای شیطانی شرق و غرب را به خاك مالیده و امت اسلام را در سرتاسر دنیا بیدار كرده است ، من وظیفه خود می دانم كه با تفسیر قرآن ، افكار مردم مسلمان عراق را آگاه و آرمانهای انقلابی اسلام را مطرح نمایم و با بیان مفاهیم شور آفرین ، حماسی و اجتماعی قرآن كریم ، دلها را برای پیوستن به انقلاب اسلامی برای ایران آماده كنم ... از طرفی ، درس خارج فقه و اصول ، بیش از حد لازم در حوزه گفته می شود، اما جای تفسیر قرآن سخت خالی است !))(857)
درس تفسیر شهید صدر هر هفته دو روز از تاریخ 17 جمادی الاول تا 5 رجب 1399 طی چهارده جلسه برگزار شد(858)كه بعد از آن رژیم طاغوتی صدام حسین از ترس بیداری مردم ، درس تفسیر بیدارگرانه آیة الله صدر را به تعطیلی كشاند.
درس تفسیر قرآن جنب و جوشی در میان توده مردم به وجود آورده بود. حكومت ظالمانه صدام از این پدیده خجسته اسلام ، به وحشت افتاد و برای جلوگیری از هر گونه تحرك ، در یك یورش وحشیانه ، همه نمایندگان آیة الله صدر را در تمام شهرهای كشور دستگیر و زندانی كرد. شهید صدر روز 16 رجب 1399 را روز اعتراض و اظهار انزجار از اعمال ظالمانه رژیم اعلام كرد. مردم به اطاعت رهبر و مرجع تقلید خود برخاستند، دست از كارهای خود كشیدند، بازارها را تعطیل كردند و برای بیعت با رهبرشان به خانه او شتافتند... همان شب آیة الله صدر دستگیر و روانه بغداد شد. در سازمان امنیت بغداد، از او خواستند كه دست از پشتیبانی انقلاب اسلامی بردارد و مردم عراق را تحریك نكند. امام شجاعانه جواب داد.
((من یك مسلمانم و در برابر سرنوشت همه مسلمانان جهان - و نه تنها عراق و ایران - مسؤ ولم و باید به وظیفه شرعی خود عمل كنم و وظیفه شرعی منحصر به ایران و عراق نیست . حمایت از انقلاب اسلامی ایران و رهبری آن هم ، یك وظیفه شرعی است !))(859)
همان روز بنت الهدی ، به ایراد یك سخنرانی در حرم امام علی علیه السلام پرداخت و از مردم خواست كه به خیابانها بریزند و در مقابل دستگیری آیة الله صدر، به رژیم برای ایجاد آرامش و جلوگیری از گسترش اعتراض ‍ مردم ، مجبور شد كه آیة الله صدر را آزاد كند.(860)
صدر شهادت
روز 18 رجب 1399، خانه آیة الله صدر و كوچه های اطراف آن از اول صبح تا پاسی از شب ، مملو از جمعیتی بود كه دیروز برای آزادی رهبرشان دست به تظاهرات اعتراض آمیز زده بودند و امروز آمده بودند تا بار دیگر با او بیعت كنند.
رژیم ستم پیشه صدام حسین ، از تجدید پیمان امت مسلمان عراق با مرجع و رهبرشان ، سخت به وحشت افتاد و برای قطع رابطه مردم با آیة الله صدر، نیروهای امنیتی را در سر كوچه آیة الله صدر و كوچه های اطراف ، مستقر كردند. بدین گونه محاصره نه ماه خانه آیة الله صدر آغاز شد.(861)
در مدت نه ماه محاصره ، رژیم با فرستادن ماءموران و مزدوران خود به نزد آیة الله صدر، سعی كرد او را از راهی كه در پیش گرفته ، منصرف كند، ولی آیة الله صدر ثابت و استوار ایستاد و همچنان از انقلاب اسلامی ایران و امام و مردم انقلابی ایران حمایت كرد و هرگز به خواسته های رژیم خونخوار صدام ، گردن ننهاد.(862)تا اینكه در بعد از ظهر گرم و سوزان روز شنبه 19جمادی الاول 1400 (16 فروردین 1359)، ((ابوسعید)) رئیس ‍ سازمان امنیت نجف ، با عده ای از مزدوران امنیتی ، آیة الله صدر را دستگیر و به سرعت از نجف به بغداد منتقل كرد. آیة الله صدر این بار می دانست كه دیگر بر نخواهد گشت ، چون وقتی ابوسعید جنایتكار گفت : ((آماده باشید به بغداد برویم !)) به آرامی گفت :
- ((من خیلی وقت است كه آماده شهادتم !))
فردای آن روز، حكومت جبار بغداد، اقدام به دستگیری بنت الهدی كرد چون بیم داشت مبادا بنت الهدی بار دیگر مردم را به اعتراض و تظاهرات دعوت كند و رژیم را رسوا نماید!
برزان ابراهیم ، برادر ناتنی صدام و رئیس سازمان امنیت كشور، در زندان از آیة الله صدر خواست كه فقط چند كلمه بر ضد امام خمینی و انقلاب اسلامی بنویسد، تا آزاد شود، وگرنه كشته خواهد شد!
آیة الله صدر این خواسته آن آدمكش را رد كرد و گفت :
من آماده شهادتم ، هرگز خواسته های غیر انسانی و ضد دینی شما را قبول نخواهم كرد و راه من همان است كه انتخاب كردم !...))(863)
وقتی كه مزدوران بعثی ، از منصرف كردن آیة الله صدر و خواهرش ماءیوس ‍ شدند، آن دو علوی پاك نژاد مظلوم را در روز سه شنبه 23 جمادی الاول 1400 (19 فروردین 1359) زیر شكنجه به شهادت رساندند. جنازه آن دو شهید در جوار مرقد امام علی علیه السلام ، در آرامگاه خانوادگی ((شرف الدین )) به خاك سپرده شد.(864)
امام خمینی ، در پیامی كه به مناسبت شهادت مظلومانه آن دو شهید داد، سوگمندانه نوشت :
((... مرحوم آیة الله شهید سید محمد باقر صدر و همشیر مكرمه مظلومه او كه معلمین دانش و اخلاق و مفاخر علم و ادب بود، به دست رژیم منحط بعث عراق با وضع دلخراشی به درجه رفیعه شهادت رسیده اند. شهادت ارثی است كه امثال این شخصیتهای عزیز از موالیان خود برده اند...))(865)
باقیات صالحات
آثار قلمی متفكر بزرگ ، شهید سید محمد باقر صدر، همه علمی ، تحقیقی ، ابتكاری ، كم نظیر و مورد استفاده و مراجعه اندیشمندان و اهل علم و مصداق روشن ((باقیات صالحات )) است .
در اینجا به معرفی فهرست گونه این آثار درخشان می پردازیم :
1. فدك فی التاریخ (فدك در تاریخ ).
2. غایة الفكر فی علم الاصول .
3. فلسفتنا (فسلفه ما).
4. اقتصادنا(اقتصاد ما).
5. الاسس المنطقیه للاستقراء.
6. المعالم الجدیدة للاصول .
7. بحوث فی شرح العروة الوثقی .
8. دروس فی علم الاصول ، معروف به ((حلقات )).
9. الفتاوی الواضحة ، رساله عملیه شهید صدر است كه در نوع خود سبك خاصی دارد.
10. البنك اللاربوی فی الاسلام (بانك بدون ربا در اسلام ).
11. المدرسه الاسلامیة ، بحثهای اجتماعی و اقتصادی است .
12. بحث حول المهدی علیه السلام .
13. بحث حول الولایة .
14. الاسلام یقودالحیاة (اسلام راهنمای زندگی ).
15. المدرسة القرآنیة ، درسهای تفسیر موضوعی قرآن .
16. دورالائمه فی الحیاة الاسلامیه (نقش امامان در اسلام ).
17 نظام العبادت فی الاسلام (نظام عبادی از نظر اسلام ).
18. حاشیه بر رساله عملیه آیة الله شیخ مرتضی آل یاسین ، تحت عنوان ((بلغة الراغبین ))، كه هنوز هم چاپ نشده است .
19. حاشیه بر ((منهاج الصالحین )) آیة الله حكیم .
20 حاشیه بر مناسك حج آیة الله خوئی .
21. حاشیه بر بخش نماز جمعه از كتاب شرائع الاسلام .
22. موجز احكم الحج ، مختصری از احكام حج .